Айчыннымі i замежнымі aўтарамі напісаны шэраг работ, прысвечаных даследаванню праблемы народнай педагогікі (Г.П. Арлова, T.I. Бабаева, Н.Д. Бартрам, Г.С. Вінаградаў, А.А. Грымаць, А.П. Вусава, Т.С. Камарова, А.Ю. Лозка, Я.А. Пакроўскі i інш.), а таксама вызначэнню ролі народнай цацкі ў развіцці i выхаванні дзяцей дашкольнага ўзросту (А.П. Вусава, А.Я. Флёрына i iнш.).
Так, яшчэ у 30-я гг. XX ст. тонкі знаўца псіхалогіі дзіцяці i таленавіты мастак А.Я. Флёрына заўважала, што ніякі іншы від народнай творчасці так актыўна i глыбока не выхоўвае ў дзіцяці нацыянальныя рысы, эстэтычнае пачуццё, як народная цацка, якую дзіця любіць, з якой яно актыўна i творча дзейнічае. Гэта, на думку А.Я. Флёрынай, звязана з тым, што праз цацку народ аддае сваю любоў i пяшчоту, сваю вясялосць i смех, свае думкі i веды, сваё ўменне, i меневіта ў гэтым такая вялікая сіла яе ўплыву на асобу малога дзіцяці. Найвялікая праўда i прастата народнай цацкі, яе выразнасць i мэтазгоднасць, зазначала А.Я. Флёрына, зрабілі яе карыснай для выхавання дзяцей.
А.П. Вусава ў сваёй працы «Русское народное творчество в детском саду» (1950) падкрэслівала, што народная цацка заснавана на тонкім веденні псіхалогіі дзіцяцці i рознабакова ўздзейшчае на развіццё яго па- чуццяў, розуму i характеру. Даследчыца называла народную цацку «жывой», паколькі яна прадстаўляе народнае мастацтва ў жыцці дзяцей i будзе, на яе думку, жыць разам з сённяшнімі цацкамі.
Сучасныя навукоўцы разглядаюць народную цацку як сродак далучэння дзяцей да нацыянальнай культуры, фарміравання маральных якасцей, камунікатыўных уменняў i навыкаў, духоўнага адраджэння, эстэтычнага i працоўнага выхавання (А.В. Аляксеенка, М.А. Гусакова, Г.С. Камарова, Л.А. Кузняцова, А.Ю. Лозка, B.C. Myxiнa, А.С. Найдзен, C. M. Hoвікaва, Н.П. Сакуліна, Н.Б. Халезава, Т.Я. Шпікалава i інш.).
Даследчыкі заўважаюць, што навучанне дзяцей ад самага пачатку павінна будавацца на роднай глебе, каб яны былі цесна звязаны з тымі ўражаннямі што закладаюцца ў ix душы роднай сям'ёй. Маюць значэнне i цацкі, якія будуць у руках дзяцей, бо менавіта яны пашыраюць ix першыя ўяўленні, развіваюць памяць i знешнія пачуцці.
Буйны украінскі даследчык народнай цацкі А.С. Найдзен сцвярджае, што менавіта традыцыйная народная цацка захоўвае ў сабе пластычную i вобразную памяць пра гтыя далёкія часы, калі чалавек упершыню пачаў выкарыстоўваць прыродныя матерыялы для ствврэння рэчаў, якія не толькі ў чымсьці дапамагалі, штосьці абазначалі, але і штосьці сімвалізавалі. Менавіта традыцыйная народная цацка ў cвaix пэўных функцыях, формах, пластыцы, вобразных асновах нясе інфармацыю пра пачатковыя чыннікі чалавечага прадметна-духоўнага асяроддзя. У гэтым сэнсе традыцыйная народная цацка ў наш час выступае як інфарматыўная i эстэтычна дасканалая рэч. Даследчык упэунены, шго цацка змяшчае больш інфармацыі, чым любая камп'ютарная гульня цi памяць камп'ютара.
А.С. Найдзен падкрэслівае, што дзіця сёння павінна ўспрымаць народную цацку не як прадмет побыту, аб’ект гульні (хаця і такое ўспрыманне не шкоднае), а як твор мастацтва, ям патрабуе вывучэння, пэўнага аналізу творчай спадчыны, паўтарэння. Такое стаўленне да народнай цацкі спрыяе яе захаванню i духоўнаму ўзбагачэнню дзіцяці. Важным меркаваннем даследчыка ўяўляецца тое, что народная цацка у сям’і, дзіцячым садзе, розных гуртках павінна не выцясняць сучасную цацку, не замяняць яе, а кіснаваць побач з ёю, дапаўняць яе, даваць дзіцяці тое, што не здольная даць сучасная цацка. А.С. Найдзен таксама выказвае думку, што такія цацкі асабліва патрэбныя для дзяцей, якія знаходзяцца на мяжы малодшага i сярэдняга узросту. Яны дапамагаюць знаходзіць вобразныя адпаведнасці паміж канкрэтна-рэалістычным i ўмоўна-абагульненым, спасцігаць свет прадметных рэалій праз пластычна-дасканалыя i датыкальна-камфортныя формы.
Шляхам узнаўлення рэальных i ўяўных рэчаў i вобразаў цацка дапамагае дзіцяці пазнаваць, даследаваць навакольны свет, фарміраваць i рэалізоўваць творчыя здольнасці, выражаць свае пачуцці, вучыць мець зносіны i пазнаваць сябе. Гэта значыць, што цацка, як частка дзіцячай гульнявой рэальнасці, выступа незаменным сродкам інкультурацыі - уваходжання ў свет роднай культуры.
Сказанае ў поўнай меры датычыцца i народнай цацкі. Па ўсе- агульным прызнанні, народная цацка з'яўляецца адным з найважнейшых відаў адзінай жывой сістэмы народнай творчасці, значным сродкам сувязі пакаленняў, праз яе перадаецца сацыяльна-культурны вопыт, выхоўваюцца маральныя ўяўленні, культура чалавечых паводзін, фарміруюцца патрыятычныя пачуцці.
Ужо згадвалася, што народная цацка, як i ўсё традыцыйнае народнае мастацтва, пазбаўлена элементаў знешняга этнаграфізму. Сапраўдная народная цацка, як правіла, змяшчае мінімум знешніх атрыбутаў этнічнай прыналежнасці. Менавіта ў гэтым заключаецца яе вобразная i змястоўная сутнасць. Таму традыцыйная народная цацка вызначаецца прастатой формы, пазбаўлена яскравых колераў, складанай арнаментацыі. У ёй, адзначаюць даследчыкі, цэлы свет вобразаў, яна змяшчае нюансы псіхаментальнага характару этнасу. Названыя асаблівасці народнай цацкі ў сукупнасці даюць магчымасць ажыццявіць асноўныя эстэтычныя i педагагіныя функцьі культуры.
Традыцыйны погляд на культуру як на набор фіксаваных сацыяльных эталонаў, на думку даследчыкаў (В.Т. Кудраўцаў, Г.К. Уразаліевав i інш.), узнаўляе натуралістычны спосаб мыслення i таму не адпавядае духу сучаснага гуманітарнага пазнання. У наш час культура разглядаецца як сукупны творчы вопыт. У прадметах культуры, прадуктах калектыуўнай творчасці людзей (да якіх адносщца i цацка), увасабляюцца спосабы стварэння рэчы i дзеяння з ёю. У прадметах культуры рэалізаваны крэатыўныя магчымасці мінулых пакаленняў i адначасова пастаўлена праблема перад наступнымі пакаленнямі, якім трэба будзс ix засвоіць (В.Т. Кудраўцаў).
Каб цацкі набылі acaблiвыя сацыяльныя, псіхалачныя i педагагічныя функцыі, дзіцячая супольнасць павінна асвоіць ix, уключыць у спецыфічны сэнсавы кантэкст, надзялщь такімі якасцямі i уласцівасцямі, якiя не былі непасрэдна ўвасоблены ў ix дарослымі. Тады цацкі, па сцвярджэнні В.Т. Кудраўцова, як i ўсе астатнія атрыбуты i элементы діщячай субкультуры, прыўнесеныя ў яе са свету дарослых, адначасова могуць лічыцца прадуктам самой дзіцячай субкультуры.
3 гэтага пункту гледжання народная цацка, як ніякі іншы прадмет, патрабуе ад дзіцяці пошукава-арыенціровачнай, творчай дзейнасці, у ходзе якой у яго закладваюцца i праяўляюцца найважнейшыя стваральныя здольнасці - прадукцыйнае ўяўленне, спасцігальнае мыслен- не, арыентацыя на пазіцыю іншага чалавека, адвольнасць, элементы рэфлексіі i інш. Такое спецыфічнае асэнсаванне закладзеных у цаццы адкрытых праблем адбываецца ў межах сапраўды дзщячых відаў дзейнасці - гульні, мастацкай творчасці.
Народная цацка, ставячы перад дзіцём розныя гульнявыя задачы, спрыяе развіццю ў яго
пазнавальных працэсаў, г.зн. служыць мэтам разумовага выхавання. Пазнавальная каштоўнасць народнай цацкі для дзіцяці заключаецца ў тым, што яна ў даступнай ёй форме адлюстроўвае з'явы рэальнага свету, дапамагае дзіцяці пазнаваць навакольны свет, прывучае яго да мэтанакіраванай, асэнсаванай дзейнасці, спрыяе развіццю вобразнага мыслення, памяці, мовы, эмоцый, аказвае жывое ўздзеянне на ўспрымальную душу выхаванца.
Tакім чынам, менавіта народная цацка, насычаная побытавай і гістарычнай інфармацыяй, камунікатыўна блізкая дзiцяцi. Гульня з народнай цацкай разам з засваеннем мовы i твораў фальклору (калыханак, казак, песенек,прыказак, загадак i г.д.) фapмipye першыя ўяленні пра навакольны свет, першыя жыццёвыя уражанні i пачуцці, закладвае ў дзіцяці той духоўны скарб, якi спатрэбіцца яму у дарослым жыцці.
Народная цацка мае не толькі экалагічную, але i духоўную чысціню. Выкананая з пяшчотай i любоуўю, яна развівае фантазію, духоўны свет выхаванцаў, спрыяе авалоданню iMмi першымі прафесійнымі навыкамі. Да таго ж у працэсе гульнявых зносін з народнай цацкай дзіця вучыцца ўяўляць вобраз жывога натуральнага прадмета, што садзейнічае развіццю яго назіральнасці i кемлівасці.
Як разнавіднасць народнага мастацтва, цацка выступае адным з эфектыўных сродкаў фарміравання творчай актыўнасцi асобы дзіцяці, яго эстэтычных ўяуўленняў. Створаная па cтpoгix канонах, выпрацаваных стагоддзямі, народная цацка разам з песнямі, казкамі, святамі з маленства выхоўвала ў дзяцей густ i пачуццё прыгажосці, закладвала падмурак разумення сувязi са сваім народам, з пэўнай часткай зямлі – Бацькаўшчынай (A.IO. Лозка). Таму традыцыйная цацка лічыцца найкаштоўнейшым матэрыялам у адукацыйнай рабоце з дзецьмі дашкольнага ўзросту. Яна шырока выкарыстоўваецца ў мастацка-выхаваўчай працы з дзецьмі, у прыватнасці для развіцця дзіцячай тэхнічнай i мастацкай творчасці.
Умоўныя, а не натуралістычныя вобразы птушак, жывёл, чалавека вучаць дзіця разуменню метафарычнай мовы традыцыйнага мастацтва. Да таго ж шляхам зносін з народнымі цацкамі дзіця змалку прывучаецца да традыцыйных мясцовых адлюстраванняў навакольнага свету.
Беларуская народная цацка выступае i адным са сродкаў развіцця маўлення дзяцей. З'яўляючыся прыкладам традыцыйнага мастацтва i мастацкіх рамёстваў, яна валодае высокай эмацыягеннасцю - здольнасцю аказваць характарам свайго зместу эмацыйнае ўздзеянне.
У эксперыментальным даследаванні эмацыйна-каштоўнаснага стаўлення дзяцей да вырабаў народных майстроў (эмацыйны кампанент), праведзеным украінскай даследчыцай С.В. Ласуновай, была выяулена сістэма ўскосных залежнасцей паміж паказчыкамі звязнасці маўлення дзяцей старэйшага узросту, эмацыягеннасці сітуацыі выказвання i арыгінальнасцю створаных імі апісанняў цацак. Чым больш эмацыйную нагрузку адчувала дзіця, тым ніжэй былі крытэрыяльныя паказчыкі звязнасці яго маўлення; але чым вышэй эмацыягеннасць сітуацыі расказвання, тым ярчэй арыгінальнасць, творчая накіраванасць aпісальных апавяданняў дзяцей. Атрыманыя вынікі абумовілі меркаванне, што эмацыягеннасць сітуацыі i прадмета апісання (народнай цацкі) садзейнічае стварэнню эмацыйных вобразаў i ix вербалізацыі пры складанні апісанняў, г.зн. poбіць апісанні больш яскравымі, выразнымі.
У наш час народная цацка хаця i прысутнічае ў сучаснай установе дашкольнай адукацыі, але амаль што не выкарыстоўваецца ў самастойных гульнях дзяцей. Між тым цацка, як створаны дарослымі для развіцця дзяцей прадмет культуры, мае адукацыйнае i выхаваўчае значенне толькі тады, калі выкарыстоўвасецца па прызначэнні - у гульнявой дзейнасці. Дзіця павінна разумець цацку, хацець творча з ёю дзейнічаць. Тады цацка, як i гульня, будзе спадарожнікам дзяцінства. (Як ужо і адзначалася, для гульні дзецям можна прапаноўваць вобразы - копіі народных цацак, створаныя прамысловым чынам i з сучасных матэрыялаў.)
Ужыванне ў практыцы работы з дзецьмі традыцыйнай беларускай цацкі, як i народнай казкі, народнай песні, народнай гульні, уплывае па грамадзянскае i патрыятычнае выхаванне дзяцей дашкольнага узросту, фарміраванне ix нацыянальпай самасвядомасці.
Як суадносяцца народная i нацыянальная цацкі? Ці з'яўляецца нацыянальнай толькі народная цацка, як гэта часам можна пачуць?
Для адказу на гэтае пытанне неабходна вызначыць паняцці «народная культура» i «нацыянальная культура».
Народная культура - зборнае наняцце, якое не мае выразна акрэсленых меж i уўключае культурныя пласты розных эпох - ад глыбокай старажытнасці да нашага часу. У розных сваіх праявах народная культура - гэта народная творчасць i мастацтва, народны побыт i ўклад жыцця, міфалогія i вераванні, легенды i паданні, сучасная масавая аматарская практыка. Важнай якасцю народнай культуры з'яуляецца традыцыйнасць. Па сведчанні навукоўцаў, асобныя элементы i цэлыя напрамкі культуры далёкага або нядаўняга мінулага могуць трапляць у сферу актуальнай культуры ці заставацца на яе перыферыі. У сферу акгуальнай культуры, без сумнення, уваходзіць i народная цацка як праява этнічнай культуры.
Нацыянальная культура - з'ява больш шырокая, якая не абмяжоўваецца рамкамі аднароднай этнічнай супольнасці. Яна ўключае розныя варыянты субкультур, абумоўленыя этнічнымі, геаграфічнымі, сацыяльнымі, гаспадарчымі i класавымі фактарамі. Характэрнай асаблівасцю нацыянальных культур з'яўляецца ix шырокая дыферэнцыяцыя па прафесійнай i сацыяльнай прыкметах.
У той жа час народная культура не супрацьпастаўляецца нацыянальнай. Па сцвярджэнні некаторых культуролагаў, народная культура ў гістарычным мінулым у значнай меры супадае з этнічнай, а затым набывае выражаны сацыяльны, нацыянальны кампанент (Н.Г. Міхайлава).
Зыходзячы са сказанага, нацыянальная цацка - гэта не толькі народная цацка, што прыйшла да нас са старажытнасці, але i цацка, якая адлюстроуўвае значэнне i стан сучаснай культуры нацыі.
Так, для беларускіх дзяцей пацыянальнымі з'яўляюцца цацкі-выявы сучаснай тэхнікі (трактар «Беларусь», вялізны самазвал i інш.), персанажы беларускіх казак (Каток - залаты лабок, Курка-рабка i інш.), сімвалы беларускай зямлі - зубр, бусел, Белая вежа i да т.п., лялькі ў нацыянальных строях i інш.
Неабходна інтэграваць народную цацку ў сучасную прастору ўстановы дашкольнай адукацыі, спалучаць знаёмства з народнымі i сучаснымі цацкамі. Народная цацка дае дзіцяці тое, што не можа даць сучасная цацка, i наадварот. Існуючы разам, яны дапауўняюць адна адну і складаюць фонд нацыянальнай беларускай цацкі.
У беларускім грамадстве расце ўсведамленне таго факту, што нацыянальная дзщячая цацка ляжыць у аснове фарміравання нацыянальнай ментальнасці, з'яўляецца захавальніцай нацыянальнага «суверэнітэту асобы». Уваходзячы на працягу першых гадоў жыцця ў развіццёвае асяроддзе дзщяці, менавіта нацыянальная дзщячая цацка можа дапамагчы спецыялістам адукацыі выхоўваць нацыянальна арыентаванае маладое пакаленне.
Літаратура: Старжынская, Н. С. Народная цацка – люстэрка культуры : дапам. Для педагогаў устаноў дашкольнай адукацыі з беларускай і рускай мовамі навучання : з электрон. Дад. / Н. С. Старжынская, Д. М. Дубініна. – Мінск : Вышэйшая школа, 2014. – 87 с. + 1 электрон. Апт.дыск.
